کاهش عوارض بیماری ایدز با رژیم غذایی مناسب

1339

مقدمه

هرگاه درباره بیماری های مهلک و کشنده صحبت می شود، بی شک بیماری ایدز یکی از مواردی است که به ذهن انسان خطور می کند. حدود 37 میلیون نفر در جهان و 66 هزار نفر در ایران از بیماری ایدز رنج می برند. بیماری ایدز، یک بیماری پیچیده و خطرناک است که توسط ویروس HIV(Human immunodeficiency virus) بروز می کند. این ویروس، از دسته رتروویروس ها، از طریق آلودگی های خونی، روابط جنسی و ... وارد بدن انسان می شود. سلول های هدف ویروس HIV، لنفوسیت های T کمکی یا helper هستند. این لنفوسیت نقش موثری در بروز پاسخ ایمنی دارد و در صورت کاهش تعداد آن ها در خون، توان مقابله بدن با عوامل بیگانه به شدت کاهش پیدا می کند. زمانی که تعداد لنفوسیت های T کمکی از 200 عدد در هر میکرولیترخون کمتر شود، عفونت های فرصت طلب که در افراد عادی بیماری زایی نمی کنند، شروع به ایجاد مشکلات متعدد برای فرد مبتلا می کنند. برای مثال باکتری های دستگاه گوارش که در افراد عادی به دلیل کنترل سیستم ایمنی به صورت بی رویه تقسیم نمی شود ولی در افراد مبتلا به بیماری ایدز، این باکتری ها به صورت بی رویه تقسیم می شوند و برای فرد مشکلات متعددی ایجاد می کنند. به منظور بهبود شرایط فرد مبتلا به ویروس HIV، تمام کادر درمان با هم همکاری می کنند. یکی از پارامترهای موثر برای کمک به بیماران مبتلا به HIV تغذیه فرد است. تغذیه مناسب می تواند عوارض بیماری را در حد خوبی کنترل می کند و طول عمر فرد مبتلا به ویروس HIV را افزایش دهد. در این مقاله قصد داریم درباره تغذیه در افراد مبتلا به ویروس HIV و بیماران مبتلا به ایدز مطالبی را عنوان کنیم.

بخش اول: نگاه کلی

در این بخش چه می آموزیم؟

در این بخش درباره منشا و میزان شیوع ویروس HIV، علل مشکلات تغذیه ای، مداخلات تغذیه ای جهت بهبودی نسبی افراد مبتلا به ویروس HIV و تاریخچه رژیم درمانی در بیماری ایدز، مطالبی را عنوان خواهیم کرد.

منشاء و شیوع ویروس HIV

گفته می شود یک شکارچی آفریقایی، هنگام شکار یک شامپانزه آلوده به ویروس HIV به این ویروس آلوده شده است به این صورت که در اثر برخورد با خون شامپانزه، این آلودگی انتقال پیدا کرده است. اولین مورد شناسایی شده یک مرد از کنگو در سال 1959 بود و تا سال 1981 موردی در آمریکا شناسایی نشده بود. پس از آن، با مراجعه چند تن که از بیماری عفونتی ریه رنج می بردند، متوجه شدند ویروس ایدز در آمریکا شیوع پیدا کرده است و در چند سال آینده، احتمالا به صورت گسترده ای پخش شود!

همانطور که گفته شد، تا سال 2016، حدود 37 میلیون نفر در جهان به ویروس HIV مبتلا شده اند که حدود 15 درصد آن ها یا یک نفر از هر 7 نفر از وجود آلودگی خود، غیر مطلع هستند.

به طور میانگین، در هر سال 1.8 میلیون نفر در سال به ویروس HIV مبتلا می شوند و سالانه حدود 1 میلیون نفر از این بیماری جان می دهند.

علل مشکلات تغذیه ای و راهکارهای موجود برای مهار نسبی آن ها در افراد مبتلا به HIV

یکی از علل اصلی بروز کمبودهای تغذیه ای در افراد مبتلا به HIV، عفونت های فرصت طلب هستند که در بسیاری از نقاط بدن، شروع به رشد می کنند. این عفونت ها با مصرف مواد مغذی و انرژی زیاد، همراه با ایجاد آسیب های گسترده، می توانند منجر به بروز کمبودهای تغذیه ای و سرکوب اشتها بشوند. از دیگر علل بروز کمبودهای تغذیه ای، داروهایی است که در هنگام ابتلا یا بروز بیماری مصرف می شود. این داروها با به هم زدن متابولیسم، اشتها و جذب مواد مغذی می توانند باعث بروز کمبودهای تغذیه ای متعدد شوند. یکی دیگر از علل بروز کمبودهای تغذیه ای در افراد مبتلا به ویروس HIV، شیوع بالاتر مصرف مواد افیونی در بین این افراد است. این افراد بنا به فشارهای روانی مختلف و شرایطی که بیماری بر روانشان تحمیل می کند، احتمال دارد جهت تسکین این شرایط، به استفاده از مواد افیونی روی آورند و این مواد، باعث بروز کمبودهای تغذیه ای می شود.

راهکارهای مختلفی جهت کنترل عوارض بیماری ایدز وجود دارد اما یکی از نکات اصلی، دریافت انرژی کافی و اجتناب از بروز کمبود ریزمغذی ها، مثل ویتامین ها و املاح است. از راهکارهای کنترل عوارض بیماری ایدز می توان به موارد زیر اشاره کرد:

طب سنتی چینی یا TCM( traditional Chinese medicine) راهکارهایی برای رفع ضعف و تب ارائه داده است. بسیاری از تاثیرات مثبت این راهکارهای تغذیه ای به دلیل گیاه مارچوبه است که تاثیر خوبی بر شرایط اشتها و مهار تب فرد مبتلا دارد.
توصیه های طب غربی که به دلیل وجود گیاهان مهرطلایی، شیرین بیان، ریشه اوشا و گیاه آکیناسه می تواند تاثیرات مثبت بر شرایط کلی بیمار داشته باشد.
رژیم های سم زدا مثل رژیم سم زدای آبلیمو که این رژیم ها، نیازهای تغذیه فرد مبتلا را تامین نمی کنند و می توانند، به بروز خطر منجر شوند.
مصرف رژیم های آب میوه که در طول روز تنها از آب میوه ها استفاده می شود که این رژیم ها از نظر تغذیه ای متعادل نیستند و می توانند منجر به بروز کمبودهای تغذیه ای شوند.
مصرف مکمل های تغذیه ای به خصوص : جلبک های سبز-آبی، مکمل های ویتامین C، بتاکاروتن و کاتچین (نوعی آنتی اکسیدان)
مصرف غذاهای گیاهی و خام

تاریخچه نسبی رژیم درمانی در بیماری ایدز

از زمان شروع بیماری تا سال 1996، تمرکز رژیم درمانی بر جلوگیری از کاهش وزن و ضعف شدید بوده است. پس از ساخت داروهای ضد رتروویروس فعال (highly active antiretroviral therapy) تنظیم برنامه تغذیه مبتلایان به HIV بسیار پیچیده شد. به دلیل اثرات جانبی گسترده این دست از داروها، کمبودهای تغذیه ای متعددی در مصرف کنندگان این داروها دیده شده است. رژیم درمانی بیماران مبتلا به ایدز زمانی پیچیده تر میشود که به دلیل افزایش اثربخشی دارودرمانی، چند نوع دارو را با یکدیگر تلفیق می کنند. این عمل علیرغم اثردهی بالاتر، سبب بروز اثرات جانبی گسترده ای می شود که بیمار را با چالش های جدی مواجه می کند و نقش رژیم درمانی موثر را پررنگ تر می کند.

از اواخر سال 1990 برنامه درمان ضد رتروویروسی (anti retroviral treatment) تدوین شد. این برنامه تمام موارد موثر بر سیستم درمانی بیمار مبتلا به HIV را تحت پوشش قرار می داد و بروز ترین نسخه آن مربوط به سال 2014 است. طبق این برنامه که رژیم های پیشنهادی موثر برای کاهش عوارض ایدز جزء آن است، نشان می دهد چه افرادی نیاز به پایبندی به این برنامه را دارند و به اصطلاح، مبتلایان را غربال می کند.

بخش دوم : رژیم درمانی در بیماران مبتلا به ایدز

در این بخش چه می آموزیم؟

در این بخش درباره اهداف رژیم درمانی بیماران مبتلا به HIV، طبقه بندی بیماران بر اساس شرایط تغذیه ای، شرایط خاص تغذیه ای در بیماران مبتلا به HIV، اقدامات احتیاطی در راستای بهداشت مواد غذایی و درمان های رژیمی جایگزین و مکمل مطالبی را خواهید خواند.

رژیم درمانی در بیماران مبتلا به ایدز

اگرچه رژیم مشخص و ثابتی تحت عنوان رژیم ایدز، یا رژیم HIV به علت طیف گسترده بیماران، انواع علائم آن ها، وضعیت بیماری متفاوت و ... وجود ندارد ولی قوانین کلی برای تنظیم برنامه غذایی این بیماران صادق است. رژیم درمانگران در کنار سایر متخصصین تیم درمانی، با تنظیم یک رژیم منحصر به فرد برای هر بیمار، در کنترل علائم نقش مهمی دارند.

به صورت کلی رژیم درمانی در بیماران مبتلا به HIV به چند منظور انجام می شود:

حفظ انرژی مورد نیاز بیماران
حمایت از انجام فعالیت های فیزیکی معمول روزانه
کاهش ریسک عفونت های فرصت طلب دستگاه گوارش
حمایت از سیستم ایمنی
کاهش عوارض داروهای HAART
حفظ لذت غذاخوردن برای بیماران به منظور جلوگیری از افت اشتها و ارتقاء کیفیت زندگی آن ها

پس از تشخیص ابتلا به ویروس HIV، فرد مبتلا باید بلافاصله با متخصص تغذیه ارتباط بگیرد، چرا که تغذیه مناسب نقش مهمی در تعویق بروز علائم بیماری و تقویت سیستم ایمنی فرد دارد. رژیم درمانگر باید غربالگری های مختلفی به جهت سنجش و ارزیابی فرد مبتلا انجام دهد.

در جلسه اول مراجعه به رژیم درمانگر، شرح حال کلی، وضعیت اشتها، شرایط وزنی، وضعیت گوارشی، اسهال، یبوست، نفخ، استفراغ، اندازه گیری محیط دور بازو، ضخامت پوست و سایر عواملی که ممکن است توسط عفونت HIV تحت تاثیر قرار بگیرد، بررسی شود.

در مرحله بعدی غربالگری، یادآمد غذایی از فرد مبتلا گرفته می شود. یاد آمد دریافت غذایی یا food intake record تعیین می کند فرد در طول 24 ساعت چه غذاهایی مصرف می کند و چه عاداتی از نظر تغذیه ای دارد. برای مثال، نوشیدنی های مختلف، شیرینیجات یا سایر عادات غذایی در این یادآمد تعیین می شود.

حتی بعضی از متخصصین تغذیه، دو یادآمد از بیمار دریافت می کنند. یکی برای روزهایی که فرد در محل کار است یا فعالیت بخصوصی انجام می دهد و یک یادآمد برای زمانی که فرد در تعطیلات به سر می برد. این یادآمدها میزان کالری دریافتی نسبی روزانه، عادات غذایی فرد، تعداد وعده هایی که فرد غذا می خورد و کمبود های نسبی تغذیه ای را مشخص می کند. مشخص شدن این موارد برای رژیم درمانگر بسیار حائز اهمیت است، چرا که تنظیم یک رژیم غذایی متناسب با فرد بیمار، بدون دانستن جزئیات تقریبا غیر ممکن است.

مراجعات بعدی بیمار به رژیم درمانگر، براساس شرایط تغذیه ای فرد مشخص می شود. بر اساس جدیدترین تقسیم کمیته تغذیه ای لس آنجلس، شرایط تغذیه ای بیماران مبتلا به ایدز به سه گروه تقسیم می شود:

طبقه بندی بیماران مبتلا به HIV بر اساس شرایط تغذیه ای

گروه اول، بیماران با ریسک تغذیه ای پایین:

این بیماران دارای وزن ثابت، دریافت غذایی کافی، کلسترول نرمال، تری گلیسیرید نرمال، قند خون نرمال، عملکرد کبد و کلیه مناسب، استرس فیزیولوژیک پایین ( یعنی فرد در وضعیت از بین رفتن عضلات و نقصان متابولیسم قرار ندارد. ) و فعالیت فیزیکی منظم و بدون مشکل هستند. این دسته از بیماران باید حداقل یکبار در سال توسط متخصص تغذیه ویزیت شوند.

گروه دوم، بیماران با ریسک تغذیه ای متوسط:

این دسته از بیماران چاق هستند یا از تغییرات مداوم تجمع چربی در بدن خود رنج می برند. گروه بیماران با ریسک متوسط تغذیه ای دارای یک یا چند مورد از مشکلات: کلسترول بالا، فشار خون بالا، اختلالات خوردن مثل حالت تهوع، استفراغ، اسهال، آلرژی های غذایی، دیابت نوع دو، استرس فیزیولوژیک و ... هستند. این دسته از بیماران باید حداقل یکبار در ماه توسط متخصص تغذیه ویزیت شوند.

گروه سوم، بیماران با ریسک تغذیه ای بالا:

بیمارانی که در دوره حاملگی هستند، از کنترل ضعیف بیماری دیابت و قند خون رنج می برند، بیش از 10 درصد وزن بدن خود را طی 4 تا 6 ماه از دست داده اند، بیش از 5 درصد وزن خود را طی یک ماه از دست داده اند، مشکلات دندان شدید دارند، سیستم عصبی مرکزی آن ها درگیر شده است، دارای بلع دردناک یا اسهال مداوم هستند، حداقل یک نوع عفونت از نوع فرصت طلب در بدن آن ها رشد کرده است یا دارای استرس فیزیولوژیک شدید هستند در گروه بیماران با ریسک بالای تغذیه ای طبقه بندی می شوند. این دسته از بیماران باید به صورت هفتگی توسط متخصص تغذیه ویزیت شوند.

شرایط خاص تغذیه ای در بیماران مبتلا به HIV

تهوع، استفراغ و اسهال:

بروز این علائم به علت خود عفونت HIV و عوارض جانبی داروهای ضدرتروویروسی فعال (HAART) رخ می دهد. آسیب های ناشی از بیماری یا عوارض جانبی می تواند تا حدی پیشرفت کند که لوله مری آسیب ببیند و فرد مبتلا حتی از خوردن داروهایش عاجز شود!

نزدیک به 30 درصد مبتلایان HIV، در مدت چهار هفته پس از ابتلا، دچار استفراغ و حالت تهوع می شوند. به این پدیده، سندرم حاد رتروویروسی یا acute retroviral syndrome اطلاق می شود. به علت بروز عفونت های فرصت طلب ناشی از ویروس HIV و عوارض جانبی داروها این شرایط تشدید می شود. در بیماران مبتلا به HIV، به علت نقص سیستم ایمنی، احتمال ابتلا به عفونت های ژیاردیا، کریپتوسپوریدیس، کامپیلوباکترها و سالمونلا افزایش می یابد که این عفونت ها، مستقیما باعث بروز عوارض گوارشی شدیدتر می شوند. مشخص کردن علت بروز علائم ذکر شده نیازمند ابزارهای تشخیصی دقیق و نظر متخصصین تیم درمان است.

لیپودیستروفی:

به پدیده تجمع چربی که در بدن فرد مبتلا به HIV به دلایل مختلف رخ می دهد، لیپودیستروفی می گویند. عوامل مختلفی مثل: مدت زمان ابتلا، سن، شدت بیماری، ژنتیک، دوز مصرف داروهای ضدرتروویروسی فعال و ... روی بروز و شدت پدیده لیپودیستروفی موثر هستند. در این پدیده بیماران شاید تجمع چربی در نقاط غیرمعمول بدن مثل گردن( به این پدیده گردن بوفالویی اطلاق می شود) یا دور شکم را تجربه کنند. همچنین در این پدیده ممکن است چربی برخی از نقاط بدن مثل باسن، صورت یا گونه ها به صورت غیرمعمول از بین برود. لیپودیستروفی می تواند با تغییر در شرایط متابولیسم بیمار به خصوص مقاومت به انسولین، افزایش قندخون،افزایش کلسترول و افزایش تری گلیسیرید همراه شود. یکی راهکارهای پیشنهادی برای کاهش شدت لیپودیستروفی، پیروی از رژیم هایی مثل رژیم مدیترانه ای که دارای مقادیر بالای سبزیجات، غلات کامل، میوه جات و ... هستند، است. برخی از مکملیاری ها مثل مکمل یاری با مکمل های امگا3 می تواند شدت لیپودیستروفی را کاهش دهد. همچنین فعالیت بدنی منظم در کنار امر رژیم درمانی می تواند درکاهش شدت علائم لیپودیستروفی موثر باشد.

Wasting یا اتلاف شدید وزن:

به از دست دهی سریع وزن به صورت ناخواسته( بیش از 5 درصد در یک بازه زمانی 6 ماهه) wasting یا اتلاف شدید وزن اطلاق می شود. پدیده wasting با از دست دهی توده عضلات و جایگزینی آن با چربی همراه است. ممکن است پدیده wasting در ظاهر فرد مشخص نشود چرا که بافت عضلانی با چربی جایگزین شده است. علت بروز پدیده اتلاف شدید وزن در بیماران مبتلا به HIV می تواند با استفراغ، حالت تهوع، عفونت های فرصت طلب و عوارض داروهای HAART مرتبط باشد.

تغدیه خط اول دفاع در برابر پدیده wasting است. متخصصین تغذیه برای کاهش شدت پدیده اتلاف وزن، کالری دریافتی بیماران را از بین 17 تا 20 کیلوکالری به ازای هر 0.5 کیلوگرم وزن بدن، به 25 کیلوکالری به ازای هر 0.5 کیلوگرم وزن بدن افزایش می دهند. در واقع می توان گفت بیماران مبتلا به HIV که با این پدیده دست و پنجه نرم می کنند، روزانه نیازمند دریافت بیش از 3500 کیلوکالری در روز هستند. در منوی غذایی روزانه بیماران مبتلا به پدیده اتلاف وزن، 15 تا 20 درصد انرژی از پروتئین ها، 25 درصد انرژی از چربی ها و بین 50 تا 60 درصد انرژی روزانه از کربوهیدرات ها تامین می شود. در حین رژیم درمانی ممکن است مکمل یاری با مکمل های رژیمی مثل انترامیل کمک کننده باشد. همچنین استفاده از داروهای افزایش دهنده اشتها و هورمون درمانی در بیماران مبتلا به اتلاف شدید وزن به خصوص آقایان مرسوم است. در کنار تمام موارد ذکر شده که در راستای مقابله با اتلاف وزن انجام می شود، تمرینات مقاوتی و بدنسازی می تواند در حفظ توده لخم( عضلات) کمک کننده باشند و اتلاف آن را کاهش دهند.

تداخلات دارویی:

همانطور که ذکر شد، عوارض بالقوه داروهای HAART، علائم شدید گوارشی مثل: استفراغ، تهوع و اسهال است و بسیاری از داروهای این گروه تداخلات گوناگون دارند. برای کاهش عوارض داروهای HAART، معمولا توصیه می شود این داروها همراه با غذا مصرف شوند و گاها پزشک معالج ترکیب داروها را به این منظور تغییر می دهد.

علیرغم تمام عوارض نامطلوب داروهای HAART، یکی از عوارض جانبی این داروها، افزایش وزن ناخواسته است که می تواند به نفع بیماران تمام شود و طول عمر آن ها را افزایش دهد. البته نقش داروهای HAART در افزایش وزن دقیق مشخص نیست ولی به صورت عمومی این احتمال مطرح است.

کودکان دارای عفونت HIV:

کودکان مبتلا به عفونت HIV نیازمند ارزیابی و مراقبت بسیار دقیق هستند. معمولا تشخیص عفونت HIV شبیه تشخیص سوء تغذیه در کودکان دیر صورت میگیرد که بسیار حائز اهمیت است و باید غربالگری های لازم انجام شود. اگرچه ممکن است شدت عفونت در کودکان نسبت به بزرگسالان کمتر باشد اما معمولا پاسخ دهی آن ها به درمان سخت تر انجام می شود.

اقدامات احتیاطی امنیت و بهداشت غذایی

بهداشت و امنیت غذایی برای بیماران مبتلا به HIV بسیار حائز اهمیت است. در صورتی که درباره بهداشت مایعات و مواد غذایی دقت نشود، آلودگی به میکروب های منتقله از آب و غذا می تواند برای مبتلایان به HIV گران تمام شود! این آلودگی ها در صورت انتقال به فرد مبتلا، به دلیل ضعف سیستم ایمنی این افراد می تواند به سرعت در داخل دستگاه گوارش تقسیم شود و فرد را مبتلا به سندرم سوء جذب کند!

سندرم سوء جذب به شرایطی اطلاق می شود که بنا به دلایل متعدد، فرد نمی تواند از طریق دستگاه گوارش خود نیازهای بدنش را تامین کند. سازمان غذا و دارو یا food drug and administration (FDA) راهکارهای بهداشتی برای بیماران مبتلا به HIV تنظیم کرده است که به شرح زیر است:

شستن مداوم دست با آب و صابون قبل و بعد از مصرف غذا و زمانی که در خانه نیستید حتما از ضدعفونی کننده های دست استفاده کنید.
پختن کامل فرآورده های گوشتی مثل : مرغ، ماهی، گوشت قرمز و ... و اجتناب از مصرف فرآورده های گوشتی نیم پز یا نپخته مثل: سوشی یا استیک های آب دار
عدم مصرف محصولات لبنی پاستوریزه نشده
عدم مصرف تخم مرغ به صورت آبکی یعنی حتما تخم مرغ به صورت سرخ شده یا پخته شده (تا سفت شدن کامل تخم مرغ) مصرف شود. ( از مصرف غذاهایی که تخم مرغ نیم پز در آن ها استفاده شده مثل سالاد سزار پرهیز شود.)
شست و شوی میوه جات و سبزیجات با آب تمیز و مواد شوینده، ضد عفونی تمام ظروف مصرفی و دست ها و شست شوی فرآورده های گوشتی مثل گوشت مرغ همراه با آب و صابون قبل از طبخ
اگر می خواهید محصولات غذایی را در یخچال نگه داری کنید در نظر داشته باشید دمای یخچال حتما زیر 4.4 درجه سانتی گراد باشد و حتما قبل از مصرف مواد غذایی تاریخ انقضای آن ها را چک کنید.
باقی مانده های غذایی را حتما در یخچال نگه دارید و قبل از مصرف به خوبی گرم کنید. در صورتی که بیش از 3 روز در یخچال مانده باشند، از مصرف آن ها خودداری کنید.
از مصرف آب رودخانه ها، برکه ها و کوهستان ها پرهیز کنید و اگر در رستوران نوشیدنی سفارش می دهید، بدون یخ باشد.

درمان های رژیمی جایگزین و مکمل

استفاده از مولتی ویتامین ها، مکمل ها و دمنوش های گیاهی توسط بسیاری از پزشکان و متخصصان تغذیه تایید شده است. بعضی از مقالات تاثیر مکمل یاری ریز مغذی ها را زیاد و بعضی از آن ها تاثیر این مکمل ها را کم گزارش کرده اند. به عنوان مثال مکمل یاری با سین بیوتیک ها (پروبیوتیک+ پره بیوتیک) می تواند باعث افزایش تعداد لنفوسیت های T کمکی شود در صورتی که پروبیوتیک ها این تاثیر را ندارند. بسیاری از داروهای طب سنتی چینی قابل استفاده هستند و تاثیرات مثبتی دارند، البته باید از مراکز مطمئن تهیه شوند و دارای ناخالصی نباشند.

بیمارانی که تمایل پیروی از رژیم های گیاهخواری هستند، باید قبل از اجرای رژیم غذایی مدنظر با پزشک و متخصص تغذیه خود مشورت کنند. پیروی از رژیم های خام گیاهخواری ممنوع است چرا که به علت خام بودن اقلام غذایی مصرفی، احتمال وجود آلودگی در این غذا زیاد است.

رژیم های سم زدا از نظر تغذیه ای کامل نیستند و نمی توانند نیازهای فرد مبتلا را تامین کنند، لذا توصیه نمی شوند.

در سال های اخیر نقش رژیم غذایی در افزایش طول عمر و بهبود کیفیت زندگی بیماران مبتلا به HIV روشن تر شده است و محققان سعی دارند کادر درمان و بیماران را بیش از پیش در این راستا توجیه کنند. به طور کلی حدود 123 کارآزمایی بالینی جهت سنجش کارایی رژیم های غذایی بیماران مبتلا به HIV انجام شده است که تاثیر تغذیه در روند درمانی بیماران مبتلا به HIV را به خوبی نشان می دهند.

بخش سوم: نتیجه گیری و منابع

در این بخش چه می آموزید؟

در این بخش نتیجه گیری کلی این مقاله و منابع را خواهید خواند.

سخن آخر

با توجه به پیچیدگی روند درمان در بیماران مبتلا به HIV، راهکارهای رژیمی ذکر شده، مکملیاری با ریزمغذی ها و درشت مغذی ها و سایر راهکارهای درمانی می تواند به بهبود کیفیت زندگی بیمار و افزایش طول عمر او کمک کند.